Marsroute PMSE-audio versie 25/09/19

Dit document is een ‘work in progress’ en zal gaandeweg waar nodig worden aangevuld en/of aangepast.

Tijdspad tot 2020 en periode daarna

Hieronder is een tijdlijn weergegeven waarin ijkpunten zijn opgenomen m.b.t. te verwachten wijzigingen in de beschikbare ruimte voor PMSE-gebruik.

Band IV/V

In de huidige DVB-T vergunningsperiode (tot 2030) vindt in de periode tot 2020 een transitie plaats waarin de 700 MHz band daadwerkelijk wordt vrijgemaakt. De vergunninghouder is sinds oktober 2018 landelijk actief met het omzetten van frequenties. In de grensstreken is men eerder gestart met frequentiewijzigingen die noodzakelijk zijn als gevolg van de buitenlandse DVB-T2 migratie. De frequentiewijzigingen met de grootste impact op het huidige audio PMSE-gebruik in de band 470-790 MHz vinden plaats in de periode februari-oktober 2019. De applicatie microfoonbanden wordt na iedere uitgevoerde frequentiewijziging vrijwel direct geactualiseerd. Om voor de frequentiecoördinatie van draadloze microfoons te kunnen anticiperen op de wijzigingen is de planning van KPN/Digitenne beschikbaar op de webpagina ‘Planning wijzigingen kanaalindeling Digitenne’.

De frequentieruimte in de omroepband IV/V voor PMSE-gebruik is tot 1/2/2017, de afloopdatum van de vorige vergunningen voor digitale ethertelevisie, ongewijzigd gebleven zoals overeengekomen. (zie Kamerbrief over herbestemming van 700 MHz en toekomst omroep via ether)

700 MHz band

Vanaf 1/2/2017 is opnieuw frequentiespectrum t.b.v. digitale ethertelevisie vergund in de band 470-694 MHz tot 1/2/2030 (694-790 MHz tot 2020). De beoogde veiling van 4 juli 2016 t.b.v. het verlenen van de betreffende vergunningen, zie ook Bekendmakingsbesluit, heeft uiteindelijk niet plaatsgehad, omdat er slechts één deelnemer overbleef nadat een andere partij zich had teruggetrokken (te weten KPN die ook de vorige vergunninghouder was). De 700 MHz band zal uiterlijk per 1 januari 2020 beschikbaar komen voor mobiele communicatie (zie kamerbrief van 16/11/2015). Om de bestemming van de 700 MHz band te kunnen veranderen, dient het Nationaal Frequentieplan (NFP) te worden gewijzigd. Daartoe wordt op moment van schrijven het ontwerpbesluit t.a.v. deze wijziging geconsulteerd tot 18/10/19. De consultatie is te vinden op NFP Wijziging 700 MHz. De beschikbare frequentieruimte voor PMSE na deze transitieperiode was afhankelijk van de in april 2016 afgeronde internationale coördinatie in het kader van WEDDIP1. De frequentie-technische resultaten zijn hier te vinden. De beschikbare frequentieruimte tijdens de transitieperiode is zowel afhankelijk van

1 WEDDIP staat voor: Western European Digital Dividend Implementation Platform. Hierin nemen deel: VK, Ierland, Frankrijk, Duitsland, Nederland, België, Luxemburg en Zwitserland. Er is ook een NEDDIP met Noord- en OostEuropese landen.
transitieperiode tot vrijmaken 700 MHz periode waarin 700 MHZ band wordt vrijgemaakt tbv mobiel mobiel restruimte band IV/V beperkt tot 470 – 694 MHz, 700 MHz in gebruik voor mobiele breedband en niet meer beschikbaar voor microfoons restruimte tbv microfoons in band IV/V blijft ongewijzigd
medio 2015 beleidsvoornemen EZ toekomst band IV/V
31/1/2024 einddatum T-DAB vergunning MTVNL
1/9/2017 verlenging T-DAB vergunningen LCO/NLCO/RPO tot 1/9/2022
2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2015

1/2/2017 ingangsdatum DVBT2 vergunningen
internationale coördinatie als van de keuzes die door de vergunninghouder worden gemaakt en is inzichtelijk in de applicatie microfoonbanden en de ‘Planning wijzigingen kanaal-indeling KPN/Digitenne’.

In de nota omroepdistributie deel I van 9 oktober 2017 worden de hoofdpunten van het plan van aanpak benoemd met het oog op het vrijmaken van de 700 MHz band. Dit plan behelst onder meer het vrijhouden van een deel van de 700 MHz voor PMSE-gebruik, een door de sector op te stellen evenementenkalender, zodat duidelijk wordt wat de daadwerkelijke frequentiebehoefte is en hoe daarin kan worden voorzien, en het bevorderen van onderzoek naar spectrumefficiëntere technieken, zoals bijvoorbeeld het digitaliseren van audio-PMSE-technologie. Ook zal samen met de sector een communicatieplan worden opgesteld en uitgevoerd, zodat PMSE-gebruikers tijdig en goed kunnen inspelen op de veranderingen per 2020.

In Duitsland is de veiling van de vergunningen voor mobiel in de 700 MHz band in juni 2015 afgerond. In 2016 is gestart met de migratie naar DVB-T2 door DVB-T2-zenders simultaan met de DVB-T-zenders in dienst te nemen. In 2017 en 2018 is DVB-T2 verder uitgebouwd en werden de nog in dienst zijnde DVB-T zenders uit gefaseerd. Sinds einde 2018 is het gros van de Duitse tv-zenders in HD-kwaliteit via DVB-T2 te ontvangen. Parallel hieraan is in de vrijkomende ruimte gestart met de uitrol van mobiele netwerken in de 700 MHz band. Sindsdien is de ruimte voor PMSE-gebruik in de 700 MHz band verder afgenomen.

De verwachting voor België is dat mobiele netwerken in de 700 MHz band net als in Nederland vanaf 2020 in dienst zullen komen.

Kanalen 38, 39, 40 en 41

Tijdens het maken van internationale afspraken over de toekomstige inzet van frequentietoewijzingen voor digitale ethertelevisie zijn de kanalen in de reeks 39,40,41 zoveel mogelijk beschermd voor PMSE- gebruik. Het beschikbaar maken van deze kanalen ter vervanging van het wegvallen van het landelijke kanaal 63 was één van de maatregelen die destijds zijn genomen om verlies aan frequentieruimte als gevolg van de herbestemming van de 800 MHz band zoveel mogelijk te repareren. Een andere genomen maatregel was het beschikbaar maken van kanaal 38 (radioastronomie) onder voorwaarden. De bescherming van dit kanaal kreeg tijdens coördinatiegesprekken ook de nodige aandacht. Voor gebruik van dit kanaal dient een vergunning te worden aangevraagd.

Band III

PMSE-gebruik in band III betreft vooral reportageverbindingen onder vergunning. Reportageverbindingen maken ook in deze band gebruik van de restruimte. De hoeveelheid beschikbare restruimte is afhankelijk van het aantal T-DAB-toewijzingen die in gebruik zijn. In 2013 zijn deze vergunningen gewijzigd i.v.m. frequentiewijzigingen voor gebruik door de publieke omroep en de algemene uitbreidingen van het frequentiegebied in deze band voor reportageverbindingen. Vrijwel alle bestaande vergunningen voor digitale radio T-DAB van LCO (Landelijke Commerciële Omroep) en NLCO/RPO (Niet Landelijke Commerciële Omroep/Regionale Publieke Omroep) zijn per 1/9/2017 verlengd en eindigen op 31/8/2022. Dit was mogelijk op grond van de verlengbaarheidsbesluiten FM en DAB+ (zie verlengbaarheidsbesluiten LCO en NLCO). De vergunning van MTVNL eindigt op 31/1/2024.

In de eerder hierboven genoemde nota omroepdistributie worden ook verbetervoorstellen benoemd ten aanzien van een alternatieve indeling van het spectrum in band III voor digitale radio. Een alternatieve indeling heeft effect op de beschikbare ruimte voor PMSE-reportageverbindingen. De staatssecretaris heeft een Taskforce (zie kamerbrief) opgericht onder leiding van een onafhankelijke voorzitter waarbij alle partijen betrokken zijn die gebruik maken van band III. De PMSE-sector maakt daar ook deel van uit. Binnen de Taskforce is een technische werkgroep gevormd die de technische aspecten van verschillende scenario’s verder heeft uitgewerkt en getoetst op haalbaarheid. Op basis van de resultaten van onderzoek en overleg heeft de Taskforce in maart 2019 besloten verder te gaan met scenario (2a): Na afloop van de RPO/NLCO-vergunningen (1/9/2022) worden de kavels opnieuw ingedeeld, zodat er een extra landelijke DAB laag t.b.v. LCO en een landelijke laag voor MTVNL met extra dekking in de randstad beschikbaar
komen. Daarnaast komt er een DAB-laag beschikbaar voor lokale omroep. Ten behoeve van deze herindeling vinden er momenteel verschillende coördinatiegesprekken met het buitenland plaats.
Voorafgaand aan de herindeling per 1/9/2022, wordt t.b.v. publieke en commerciële lokale digitale omroep op tijdelijke basis tot 1/9/2022 een beperkt aantal toewijzingen beschikbaar gesteld. Ook hiervoor zijn er momenteel coördinaties gaande. De verwachting is dat de consultaties m.b.t. de regeling, vergunning en NFP-wijziging op korte termijn starten.
Doordat er uiteindelijk meer spectrum in band III ingezet zal worden voor digitale radio en daardoor de huidige ruimte voor PMSE zal afnemen is in de nieuwe indeling een landelijke DAB-laag gereserveerd om een minimale hoeveelheid spectrum voor PMSE te waarborgen.
Overzicht alternatieve frequentiebanden buiten band IV/V

Onderstaande frequentiebanden zijn naast omroepband IV/V (470-694 MHz) beschikbaar voor gebruik van draadloze microfoons:

36,6-38,8 MHz band In Nederland zijn in delen van deze band draadloze microfoons toegestaan met een maximaal vermogen van 10 mW e.r.p..

195-202 MHz band Deze band betreft kanaal 8 in de omroepband III (174-230 MHz).

823-832 MHz band Deze band, het grootste deel van de 800 MHz duplex gap, is binnen de gehele EU geharmoniseerd voor gebruik van draadloze microfoons en moet sinds 1/3/2015 (6 maanden na publicatie van de Decision) in de hele EU beschikbaar zijn.

863-865 MHz band Deze frequentieband is al langer internationaal geharmoniseerd voor vergunningsvrij gebruik van o.a. laagvermogen draadloze audioverbindingen zoals draadloze microfoons (max. 10 mW e.r.p.). Daarnaast is deze band in Nederland aangewezen voor vergunningsvrij gebruik van algemene toepassingen als telemetrie, telecommand, alarmering en data (max. 25 mW e.r.p.).

1350-1400 MHz band De ECC heeft onderzoek gedaan naar de mogelijkheid om deze band naast het bestaande gebruik (radioplaatsbepaling/Defensie) ook voor microfoons te kunnen gebruiken. Een lange termijn beschikbaarheid en harmonisatie of brede internationale acceptatie/implementatie t.b.v. PMSE van deze band is van belang om fabrikanten te doen investeren in ontwikkeling van apparatuur. PMSE gebruik in deze band zal per lidstaat gecoördineerd moeten worden. In Nederland is coördinatie met Defensie noodzakelijk. De noodzakelijke wijzigingen m.b.t. het NFP zijn in het 2e wijzigingspakket 2018 opgenomen, die tot 12/12 2018 in consultatie is geweest. De resultaten van de consultatie zijn verwerkt en het gewijzigde NFP is 15/5/2019 in werking getreden, zodat vergunningaanvragen voor frequentiegebruik door microfoons in betreffende band sindsdien mogelijk zijn. De gebruiksvoorwaarden sluiten zoveel mogelijk aan op de specificaties zoals beschreven in ECC-rapport 245: hand gedragen en op het lichaam gedragen microfoons en IEM (max. 50 mW e.r.p., 200 kHz) voor zowel indoor als outdoor gebruik. Met Defensie is overeengekomen dat gebruik onder vergunning en coördinatie in heel Nederland mogelijk is tot op een minimale afstand van 2 km van een Defensieterrein.

1518-1525 MHz band Deze frequentieband is in Nederland primair toegewezen aan het ministerie van Defensie (mobiele communicatie excl. luchtvaart) en mobiele satellietverbindingen (ruimte naar aarde). Deze band is bij de ECC onder studie geweest m.b.t. medegebruik door audio PMSE. PMSE-gebruik in deze band zal per lidstaat gecoördineerd moeten worden. In Nederland is coördinatie met Defensie noodzakelijk. De relevante wijzigingen m.b.t. het NFP zijn in het 2e wijzigingspakket 2018 opgenomen, die tot 12/12/ 2018 in
consultatie is geweest. De resultaten van de consultatie zijn verwerkt en het gewijzigde NFP is 15/5/2019 in werking getreden, zodat vergunningaanvragen voor frequentiegebruik door microfoons in betreffende band sindsdien mogelijk zijn. De gebruiksvoorwaarden sluiten zoveel mogelijk aan op de specificaties zoals beschreven in ECC-rapport 253: hand gedragen en op het lichaam gedragen microfoons en IEM (max. 50 mW e.r.p., 200 kHz) alleen voor indoor-gebruik. Met Defensie is overeengekomen dat gebruik onder vergunning en coördinatie in heel Nederland mogelijk is tot op een minimale afstand van 2 km van een Defensieterrein.

1785-1805 MHz band Deze frequentieband betreft de duplex gap in de 1800 MHz band voor mobiele communicatie (UMTS / GSM). In de frequentieband 1785-1800 MHz was in veel CEPT-administraties, waaronder Nederland, het gebruik van draadloze microfoons al langer toegestaan (max. 50 mW e.r.p.). Met het besluit van de Europese Commissie t.a.v. harmonisatie van duplex gaps voor PMSE is de hele band 1785-1805 MHz binnen de EU geharmoniseerd voor het gebruik van draadloze microfoons. Sinds 1/3/2015 moet in alle lidstaten deze band beschikbaar zijn gemaakt.

2400-2483,5 MHz band In deze geharmoniseerde frequentieband komen verschillende vergunningsvrije toepassingen voor. Dit zijn algemene toepassingen, zoals telemetrie, telecommand, alarmering en data (max. 10 mW e.r.p.). Andere toepassingen zijn bewegingsdetectie en signalering (max. 25 mW e.r.p.) en de veelgebruikte toepassing WIFI (max. 100 mW e.r.p.). Verder wordt het frequentiegebied 2446-2454 MHz in deze band gebruikt voor spoorweg gerelateerde en identificatie toepassingen (max. 500 mW e.r.p.). In deze band komen tegenwoordig steeds meer digitale draadloze microfoons voor die in de categorie algemene toepassing vallen en daarom een maximaal vermogen van 10 mW mogen hebben.

Mogelijke toekomstige alternatieve banden:

Onderstaande frequentiebanden komen mogelijk in aanmerking voor medegebruik door draadloze microfoons.

960-1164 MHz band In het VK is in 2016 een officieel statement uitgegeven en wordt audio PMSE-gebruik in deze luchtvaart band onder vergunning en coördinatie toegestaan. In december 2018 hebben Ofcom en CAA (Civil Aviation Authority) een gezamenlijke verklaring gepubliceerd t.a.v. het delen van frequentiespectrum tussen PMSE- en luchtvaarttoepassingen. Deze verklaring heeft betrekking op de testrapporten van de compatibiliteitsstudies, spectrummanagementregels m.b.t. PMSE-vergunningen en de ‘safety assurance case’.

Binnen de CEPT is een werkitem actueel t.a.v. onderzoek naar de mogelijkheden van deze band in Europa. Werkgroep FM51 heeft de eisen voor mogelijke compatibiliteitsstudies en juridische kaders geïnventariseerd. Werkgroep SE7 is op basis van deze inventarisatie in oktober 2017 gestart met de technische studies. FM51 heeft een intern rapport ten aanzien van vooronderzoek op het gebied van het juridisch en regelgevend kader aan WGFM aangeboden.

Binnen WGFM was echter een groeiend aantal administraties van mening dat dit werkitem moet worden geannuleerd. Naar aanleiding hiervan is in de daaropvolgende ECC-vergaderingen in mei en oktober 2018 uitvoerige discussie gevoerd en uiteindelijk besloten dat het werkitem niet werd gesloten en dat de studies moesten worden voortgezet. Er is echter geen steun voor een harmonisatiemaatregel en er werd wat betreft de algemene conclusie t.a.v. de resultaten van de technische analyses geen consensus verwacht. De resultaten van de technische studies en het rapport m.b.t. het juridisch en regelgevend kader zijn in maart 2019 aan WGFM opgeleverd. WGFM heeft in juni 2019 op basis van de input van FM51 en SE7 het eindrapport opgesteld en in juli geconsulteerd tot 13 september 2019. Het concept-rapport is hier te vinden: Draft ECC report 306. Nadat de reacties uit de consultatie zijn verwerkt moet dit uiteindelijk in maart 2020 leiden tot een definitief ECC-rapport.

1492-1518 MHz band Deze frequentieband is in Nederland primair toegewezen aan het Ministerie van Defensie. Secundair vindt er vergunningverlening plaats ten behoeve van vaste verbindingen op het continentaal plat op minimaal 30 km afstand uit de kust. In Nederland is in deze band geen gebruik van draadloze microfoons toegestaan.
Deze band is in de ECC-recommandatie 70-03 nog opgenomen als een mogelijke band voor draadloze microfoons. Echter in ITU regio 1, en dus ook Europa, is deze band tijdens WRC 2015 geïdentificeerd voor IMT (mobiel breedband). PMSE-toepassingen zijn in die situatie vrijwel uitgesloten.

225-400 MHz band Deze band is voor een groot gedeelte toegewezen aan het ministerie van Defensie en is onder beheer van de NAVO. De band wordt gebruikt voor militaire luchtvaartcommunicatiesystemen. Draadloze microfoons zouden in deze band kunnen werken, maar er is geen onderzoek gedaan naar de compatibiliteit tussen draadloze microfoons en de militaire luchtvaartcommunicatiesystemen. Gezien het gebruik en de afspraken in NAVO-verband is mogelijk toekomstig medegebruik van draadloze microfoons niet haalbaar.

EC-besluit harmonisatie duplex gaps 800/1800 MHz

Op 1/9/14 heeft de Europese Commissie het besluit m.b.t. geharmoniseerde technische condities voor gebruik van draadloze audioapparatuur t.b.v. PMSE-toepassingen gepubliceerd. Hierin staat beschreven dat in alle lidstaten de frequentiebanden 823-832 MHz en 1785-1805 MHz beschikbaar moeten zijn voor 1/3/15. Additioneel moet minimaal 30 MHz beschikbaar zijn, die afhankelijk van de behoefte kan worden ingezet. In de Nederlandse ministeriële regeling ten aanzien van vergunningsvrij gebruik zonder registratieplicht, zijn de technische voorwaarden m.b.t. het gebruik van bovenstaande frequentiebanden gelijkgesteld aan de voorwaarden, zoals in het EC besluit zijn opgenomen.

EC-studie herbestemming 700 MHz

In opdracht van de Europese Commissie heeft LSTelcom en VVA een studie gedaan naar de economische en sociale aspecten van de herbestemming van de 700 MHz band. Naar aanleiding van deze studie heeft de Commissie een workshop gehouden waarin de resultaten werden gedeeld. Alle relevante documenten zijn hier te vinden.

EC-besluit harmonisatie 700 MHz band

De Europese Commissie heeft op 28/4/16 het implementatiebesluit aangenomen m.b.t. de harmonisatie van de 700 MHz band voor mobiel breedband in de EU. Op 17/5/2017 hebben het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie het besluit bekendgemaakt dat alle lidstaten worden verplicht om gebruik van mobiele breedbandtoepassingen in de 700 MHz band vanaf uiterlijk 30/6/2020 toe te staan.
Internationale gremia van belang voor de (audio) PMSE-sector
WGFM PT51 Dit ECC-projectteam heeft een aantal rapporten geschreven m.b.t. PMSE. Voor wat betreft audio zijn de volgende rapporten geschreven.

ECC rapport 204 beschrijft het huidige PMSE-gebruik en de toekomstige spectrumbehoefte voor zowel audio- als video-toepassingen. De werkgroep heeft in december 2018 het rapport opnieuw beoordeeld t.o.v. het tegenwoordige PMSE-gebruik en technologie en is tot de conclusie gekomen dat het rapport moet worden herzien. De werkgroep is recent gestart met het werken aan een nieuwe uitgave. Het oude rapport 204 wordt niet vervangen door het nieuwe maar blijft ernaast bestaan, zodat bestaande verwijzingen uit andere studies en rapporten valide blijven.

CEPT rapport 50 en het addendum zijn geschreven in opdracht van de Europese Commissie. Deze rapporten beschrijven de technische condities en de bruikbaarheid van de banden 823-832 MHz en 17851805 MHz voor gebruik in de EU. Het EC besluit m.b.t. harmonisatie van deze banden (zie hierboven), is o.a. hierop gebaseerd.

De werkgroep heeft de ERC recommandatie 25-10, aanbevelingslijst audio PMSE banden, herschreven gebaseerd op studies van SE7.

De werkgroep heeft o.a. de vereisten t.a.v. studies m.b.t. onderzoek naar de mogelijkheden van audio PMSE in de band 960-1164 MHz geïnventariseerd. De werkgroep heeft het interne rapport voor WGFM t.a.v. het juridisch en regelgevend kader m.b.t de band 960-1164 MHz aangeleverd. WGFM heeft de resultaten van SE7 en FM51 samengevoegd tot één ECC-rapport m.b.t. de band 960-1164 MHz en geconsulteerd. Het eindrapport wordt in maart 2020 verwacht.

FM51 heeft een rapport afgerond t.a.v. onderzoek naar de radiopadeffecten van het lichaam op hand- en lichaamsgedragen audio PMSE-apparatuur. Het rapport (ECC report 286) is recent gepubliceerd.

Daarnaast blijft het volgen van technologische ontwikkelingen, o.a. in het kader van WRC-15 resultaten en ETSI, een kerntaak van de werkgroep als deze relevant zijn voor PMSE.

WGFM SRDMG Dit is het permanente projectteam van de ECC voor het beheer van de ECC recommandatie 70-03. Hierin staan aanbevelingen voor het toewijzen van frequentieruimte aan zogenaamde “Short Range Devices” (SRD’s). SRD’s zijn in het algemeen toepassingen met een laag vermogen die vrijgesteld worden van een vergunning. In recommandatie 70-03 staan ook de frequentiebanden vermeld die de ECC aanbeveelt voor draadloze microfoons.

WGSE PT7 Dit ECC-projectteam doet o.a. technische studies naar de compatibiliteit tussen bestaande systemen en PMSE (audio en video) toepassingen in verschillende kandidaat frequentiebanden. PT7 heeft m.b.t. PMSEaudio de studies uitgevoerd naar gebruik van microfoons in de banden 1350 – 1400 MHz, 1492 – 1518 MHz en 1518 – 1525 MHz. Deze groep heeft ook de compatibiliteitsstudies uitgevoerd t.a.v. de sharingmogelijkheden in de band 960-1164 MHz. De resultaten zijn hier te vinden.

De resultaten van de studie naar medegebruik van audio PMSE in de band 1350-1400 MHz zijn opgenomen in het rapport (ECC report 245).

De resultaten van de studie naar medegebruik van audio PMSE in de banden 1492-1518-1525 MHz zijn opgenomen in het rapport (ECC report 253).

RSPG Werkgroep PMSE RSPG is het adviesorgaan van de Europese Commissie m.b.t. het ontwikkelen van beleid op het gebied van radiospectrum. Binnen deze adviesgroep is vanaf eind 2016 een specifieke werkgroep PMSE frequent bijeengekomen en had als taak het ontwikkelen van een high-level strategie t.a.v. de lange termijn PMSEspectrum behoefte binnen de Europese Unie. Op 21/11/2017 is de RSPG opinie PMSE gepubliceerd.